زنبور عسل و گرده‌ افشانی پیاز

گل‌های پیاز در دستجات کوچک ۵ تا ۱۰ تایی قرار دارند. دمگل‌های باریک، برابر و بیش از ۴ سانتیمتر بوده و گل به رنگ سفید ستاره‌ای شکل با گلبرگ‌های گسترده می‌باشد.

هر گل دارای ۶ گلبرگ و ۶ پرچم بوده که سه گلبرگ یک حلقه داخلی و سه تای دیگر یک حلقه خارجی را تشکیل می‌دهد و پرچم‌ها نیز به همین صورت قرار می‌گیرند. گلبرگ‌های خارجی پهن و گلبرگ‌های داخلی باریک است. پرچم‌های خارجی درفشی و پرچم‌های داخلی در قسمت پایه پهن با دندانه‌های کوتاه در دو لبه می‌باشند. مادگی سه خانه‌ای بوده که در هر خانه دو تخمک واژگون قرار می‌گیرد. در دیواره بین برچه‌ها، مقابل پایه پهن پرچم‌های داخلی، شهد دانه‌هایی است که توسط سوراخ به خارج راه پیدا می‌کنند.

پیاز  دارای گل‌هایی است که شهد آنها به خوبی مخفی بوده و اندام‌های زایا در معرض برخورد با گرده‌افشان‌ها می‌باشند، در این گیاه شهد گل در درون یک حفره قرار گرفته و یا توسط یک دسته کرک انبوه و یا به طریق دیگری به خوبی مخفی شده است. جام گل آن دارای لوله نامنظم و غیر متقارن می‌باشد. گل‌های پیاز به رنگ سفید یا بنفش به‌صورت چتر در انتهای ساقه دیده می‌شود‌.

یکی از مسایل مهمی که در تولید بذر پیاز حائز اهمیت است، تلقیح و باروری گل های آن است. حشرات از جمله زنبورعسل از عوامل موثر در گرده‌افشانی پیاز می‌باشند. گزارشاتی وجود دارد که گرده گیاه پیاز معمولی از خانواده سوسنیان برای زنبور عسل مسموم‌کننده است. با این وجود گرده افشانی این گیاه را زنبور انجام می‌دهد.

پیاز یک محصول شدیداً دگر افشان است. گل‌ها کامل‌اند ولی پرچم دانه‌های گرده خود را قبل از این که کلاله پذیرنده باشد، پخش می‌کنند بنابراین گرده‌افشانی باید به وسیله حشرات انجام شود.

به بیان دیگر پیاز دارای نر پیش‌رسی است، بنابراین مهمترین مسئله‌ای که تولید پیاز را تحت تاثیر قرار می‌دهد ‘گرده افشانی پیاز است. باد، نیروی جاذبه و سایر نیروهای فیزیکی نقش کمی در گرده‌ افشانی پیازدارند، ولی حشرات مهمترین عامل گرده‌افشانی می‌باشند.

با وجود حشرات مختلفی که گل‌ها را ملاقات می‌کنند، به علت وجود درصد بالای گل‌های سترون، میزان بذر در پیاز کم می‌شود. به هر حال، عدم تلقیح گل‌ها و دانه بندی بذرها در اثر عدم گرده‌ افشانی کافی نیاز به حشرات گرده‌افشان را ضروری می‌سازد. در غیر این صورت تولید اقتصادی بذر پیاز در عمل با شکست روبرو می‌شود.

گزارش‌های فراوانی از تأثیر گرده‌افشانی زنبور عسل روی میزان تولید و کیفیت بذرهای رقم‌های مختلف پیاز در کشورهای مختلف در دست است. زنبورعسل باعث افزایش درصد دانه‌بندی، وزن بذر در گل‌آذین و بوته پیاز می‌شود. یک راه ارزان و بسیار مؤثر برای تقویت گرده‌ افشانی به وسیله زنبورها و حشرات دیگر را کاشتن ردیف‌های گیاهانی که شهد زیادی تولید می‌کنند به فاصله ۲۵-۲۰ متر در حاشیه مزرعه پیاز است.

علت تولید بیشتر بذر در گل‌آذین‌های گرده‌ افشانی شده این است که مادگی و پرچم هر گلچه پیاز در یک زمان نمی‌رسند و اگرچه گلچه‌های یک گل‌آذین ممکن است در زمان‌های مختلفی برسند ولی انتقال گرده از یک گلچه به گلچه دیگر در یک گل آذین نیز به علت سنگین بودن دانه گرده با باد و نیروی جاذبه انجام نمی‌شود و یا خیلی کم صورت می‌گیرد و میزان خودگشنی در آن بسیار پایین است، بنابراین گل‌آذین‌های خارج قفس که توسط حشرات، گرده‌ افشانی شده‌اند بذر بیشتری تولید کرده‌اند.

با گرده‌افشانی، وزن بذر در گل‌آذین و میزان بذر در گیاه افزایش می‌یابد. در ضمن توصیه می‌شود با قرار دادن کندوهای زنبورعسل در مجاورت مزارع پیاز بذری، تا حد ممکن نسبت به اشباع منطقه از حشرات گرده‌افشانی اقدام گردد تا تضمین بیشتر برای تولید بذر پیاز با کمیت و کیفیت بهتر حاصل شود.

حشرات گرده‌افشان به منظور تغذیه از شهد و گرده گل‌ها آنها را ملاقات می‌نمایند. پژوهش‌ها نشان داده است که ترکیب و مقدار شده روی میزان ملاقات آنها مؤثر است. شهد پیاز زیر نور ماورای بنفش یک طیف فلورسنس مایل به آبی دارد که قابل دید برای زنبور عسل و برخی حشرات دیگر است. همچنین پیاز دارای گرده‌هایی به رنگ سبز روشن است.

در هر گل، شهد در سه جام کوچک تشکیل می‌شود که بین دیواره پایینی تخمدان قرار دارد. با وجود کافی بودن، ترکیب شهد ممکن است برای گرده‌افشان‌ها جذاب نباشد. به دلیل وجود میزان غیر معمول پتاسیم در شهد برخی از ارقام پیاز ممکن است زنبورهای عسل تمایلی به جمع‌آوری آن نداشته باشند. موقعیت شهد ممکن است باعث تغییر روزانه در میزان قندها شود. اغلب این قندها هگزوز هستند.

تولید شهد در گل پیاز چندین روز ادامه می‌یابد. محققان گزارش کرده اند که گل‌های پیاز روزانه ۰.۸۴-۰.۵۴ میکرولیتر شهد تولید می‌کنند و تنها یک همبستگی ضعیف بین میزان ملاقات زنبور عسل و حجم شهد تولیدی وجود دارد.

تفاوت‌های درون گونه‌ای به علت عوامل محیطی مانند نور خورشید، حاصلخیزی خاک و مقدار آب است. البته تفاوت‌های ژنتیکی هم وجود دارد که از اهمیت خاصی برخوردارند، زیرا کنترل عوامل آب‌و‌هوایی امکان پذیر نیست یا محدود است، بنابراین تقویت پتانسیل ژنتیکی تولید شهد راه عملی افزایش شهد است.

زنبورهای عسل به طور انتخابی بین گونه‌های جنس Allium و ارقام آنها جستجو می‌کنند و به تفاوت‌های کمی و کیفی پاداش ها (شهد و گرده) حساس‌اند. فاصله‌ای که زنبورهای عسل برای ملاقات گل‌های هویج طی می‌کنند بیشتر از فاصله‌ای است که حاضرند برای پیاز معمولی بپیمایند، بنابراین پیاز، کمتر از هویج برای زنبور عسل جذاب است و به عنوان یک گونه ترجیحی در مقایسه با هویج برای زنبور عسل محسوب نمی‌شود.

بررسی‌ها نشان داده است که ترکیب شهد از جمله نوع و میزان قندها و املاح آن بر ترجیح زنبور عسل مؤثر است و پتاسیم بالا در شهد پیاز، ملاقات زنبور عسل را کاهش می‌دهد. برای افزایش میزان جلب کنندگی ارقام پیاز به زنبور عسل، باید عوامل موثر بر کاهش جلب شدن آنها به شهد شناخته شود.

ممکن است برخی از ارقام پیاز در رقابت با گیاهان اطراف برای گرده‌افشان‌ها از جذابیت کمتری برخوردار باشند.کم شدن جلب‌کنندگی، معمولا باعث کاهش ملاقات گرده‌افشان‌ها، کاهش انتقال گرده و در نهایت کاهش تولید بذر می‌گردد.

میزان شهد در ارقام مختلف تفاوت‌هایی دارد بیشترین مقدار شهد از رقم هوراند با میانگین ۶.۶ میکرولیتر و کمترین از رقم آذرشهر با ۰.۷ میکرولیتر بدست آمده است.

آزمایش‌ها نشان داده است شهد گل این ارقام مقدار بالایی قند را دارا بوده و این میزان در حدی است که برای حشرات دارای جذابیت است. میزان کل قند موجود در شهد گل هر گیاه و نیز انواع مختلف آن تأثیر قابل توجهی در جلب زنبور عسل دارد. در بین انواع مختلف قند، ساکارز موجود در شهد نقش مهم‌تری از سایر قندها در جذابیت گل برای حشرات بازی می‌کند.

زنبور عسل شهدی را که دارای مقدار زیادی پتاسیم باشد را نمی‌پسندد. شهد رقم آذر شهر از سایر ارقام پیاز میزان ساکارز کمتر و پتاسیم بیشتری دارد و این رقم تعداد کم زنبور عسل ملاقات‌کننده و کمترین زمان توقف را به خود اختصاص می‌دهد.

نوشجای گلچه‌های پیاز مخفی نیست و دائماً در معرض تاثیر باد و باران و تغییرات درجه حرارت و میزان رطوبت قرار دارد به همین علت در رزوهای آفتابی تحت تأثیر تبخیر، غلظت قندهای آن بالا می‌رود.

تولید‌کنندگان بذر پیاز ۴ تا ۲۴ ردیف واریته نر عقیم آن را به تناوب با ۱ تا ۴ ردیف واریته نر بارور می‌کارند. چون روی واریته نر عقیم هیچگونه گرده بارور ایجاد نمی‌شود، تلقیح و دو رگ‌گیری در موقعی که گرده از ردیف‌های حاوی گرده‌های بارور یا نر حمل می‌شود صورت می‌گیرد.

زنبورهای عسل برای جمع‌آوری شهد و گرده به طرف گلهای پیاز جلب می‌شوند ولی در برنامه‌های تولید بذر جمع‌آوری گرده تنها روی واریته‌های دارای گرده بارور انجام می‌شود، به این جهت آنها در گرده‌افشانی نقش مؤثری دارند. زنبورهایی که برای جمع‌آوری شهد به طرف پیازها می‌آیند هر دو ردیف را ویزیت کرده و باعث گرده‌ افشانی آنها می‌شوند.

میزان پتاسیم شهد پیاز بیشتر از مقدار آن در شهد گیاهان رقیب (هویج) است و این امر باعث می‌شود که زنبورهای کمتری به آنها جلب شوند. وقتی زنبورها از مزارع پیاز حذف شوند بذری تولید نمی‌شود زیرا زنبورها در گرده‌افشانی پیاز نقش کامل و مؤثری دارند. به همین دلیل پیدا نمودن راه حلی برای روش تنظیم گرده‌ افشانی و جلب زنبور بسیار مهم می‌باشد.

توصیه های زیادی در مورد روش گرده‌افشانی پیاز ارائه شده است ولی تاکنون مشکل تولید بذر کم تا امروز در این گیاه حل نشده است . علل این مسئله از قرار زیر است:

قوه نامیه کم در گرده‌های پیاز، دوری زیاد گرده از ردیف‌های نر عقیم، وجود گیاهان مناسب دارای شهد خوب و جذابیت بیشتر آنها برای زنبور، اثر حشره‌کش‌ها.